Ozon tabakasını inceleyecek planör

Kutupların 24 kilometre yukarısındaki hava, belki de atmosferin en ilginç yeridir.

Kutupların 24 kilometre yukarısındaki hava, belki de atmosferin en ilginç yeridir.

Ne de olsa burada nitrik asit ve su buharıyla yüklü dev bulutlar parlak bir pembeyle ışıldarken, insan yapısı kimyasallar ozon tabakasını kemiriyor. Bilim insanları stratosferi uzun zamandır yakından incelemek istiyor. Ne var ki, uzayın sınırlarına varan bu hava katmanı normal uçaklara göre fazla yüksek. Peki, oraya nasıl ulaşacağız? Bir planörle. Mühendislere göre motorların ve yakıtların ağırlığını taşımayan planörler, doğal hava etkenlerinin yardımıyla yükselebilir. Bir grup bilim insanı, havacı ve girişimci, stratosferde uçmanın sıra dışı tehlikelerine dayanacak şekilde tasarlanan iki koltuklu bir planör inşa ediyor. Yolculuğun Ağustos 2015'te yapılması planlanıyor. Planör bir kargo uçağıyla Arjantin'in El Calafate kasabasına taşınacak. Burası öyle bir yer ki, Pasifik Okyanusu'ndan gelen rüzgârlar And Dağları tarafından burada kırılarak, saniyede dokuz metre hızdaki hava akımları halinde daimi bir dalga yaratıyor. Perlan II adlı planörü yapan ve kâr amacı gütmeyen Perlan Projesi'nin başkanı Edward J. Warnock, "Bu dağ dalgaları o kadar dik ve enerji yüklü ki, yukarıda köpüklü bir suya dönüşüyorlar" diyor. Planör, tek motorlu bir uçakla 3 bin metre yüksekliğindeki söz konusu hava dalgalarına ulaştırılacak. Hava dalgaların zayıfladığı 18 bin metre civarında kutup girdabı denen başka bir hava olayının devreye girmesi bekleniyor. Güneyde kış olunca bu rüzgârlar dev hortumlar gibi davranarak güçlü bir yukarı yönlü akım yaratıyor. Planör bu akımı yakalayabilirse Perlan Bulutları'na (bulutların güneş ışığındaki parıltısı için İzlandacada söylenen "inci" anlamındaki Perlan isminden), oradan da ozon deliğine, yani ozon takabasına zarar veren kimyasal tepkimelerin gerçekleştiği yere kadar yükselebilir. Amaç, 27 bin 432 metreye çıkıp planörde yeni bir yükseklik rekoru kırmak. Perlan I, 30 Ağustos 2006'da 15 bin 461 metreye çıkmıştı. Perlan II'nin 7.5 milyon dolara mal olması bekleniyor. Organizatörler arasında, Uluslararası Uzay İstasyonu'na gitmek için 20 milyon dolar ödeyen emeklilik fonu yönetici Dennis Tito de var. Perlan I'i uçuran ve 2007'de tek motorlu uçağıyla kaza yapıp ölen Dennis Fossett de organizatörler arasındaydı. Yeni planörün kanat genişliği 25 metre, mürettebat dâhil ağırlığı da 770 kilogram olacak. Yapımcılar Perlan II'nin yüzde 80 oranında tamamlandığını bel irt iyor. Dokumayı andıran kocaman karbon fiber parçalar bir hangarı neredeyse dolduruyor. Sonunda tüm parçalar, güneşin aşırı ısısından dolayı yapıştırıcıların gevşememesi için, beyaza boyanacak. (Kabin içindeyse hava sıcaklığı sıfıra yakın olacak.) Uzun ve dar kanatlar, özellikle motorsuz uçaklarda, hava direncini azaltmaya yarar. Fakat kanatların uzaması bükülmeyi kolaylaştıracağından, kanat içinde daha sağlam ve kalın bir kiriş olmasını gerekiyor. Perlan I uçuşunda Fossett'in ikinci pilotu olan projenin kurucusu ve baş pilotu Einar K. Enevoldson'un sözleriyle, "Artı ve eksileri dengelemeye çalışıyoruz". Enevoldson, 15 yaşında olduğu 1947'den beri planör kullanıyor ve yüksek irtifa uçuşlarıyla araştırma uçaklarında büyük tecrübe sahibi. Kendisi artık 81 yaşında. Reflekslerinin eskisi gibi olmadığını, ama hava akımlarını yakalamak gibi zor işleri hâlâ başarabildiğini söylüyor. Atmosferin ince olması planörün işleyişini etkileyecek. Örneğin, aracın havada seyretmesi için 74 kilometrelik bir hız gerekiyor. Oysa göstergenin düşük yoğunluklu bir atmosferde böyle bir hızı gösterebilmesi için fiili hız saatte 540 kilometre civarında olmalı. Buysa dolaylı yoldan bir irtifa sınırı getiriyor. Planör için asıl zorluk, ince atmosferde seyir halinde kalmasına yetecek bir hıza ulaşmak, ama aracın iskeletinde dayanılmaz baskılar yaratacak ses hızına da yaklaşmamak. Fakat yüksek irtifanın getirdiği güçlükler bundan ibaret değil. Sorunlardan biri, kabin basıncını insan akciğeri için makul bir düzeyde tutmak (uçaklarda bunun için motor kullanılıyor). Bu amaçla küçük kabin, planörün yükselişi sırasında yalıtılacak ve küçük bir supaptan sızdırılan hava aracılığıyla içerideki basınç, dışarıda 4 bin 400 metredeki basınca eşdeğer tutulacak. Kabin yalıtılmış olduğu için cam ve yüzeylerde buzlanmaya neden olan karbondioksit ve neme karşı uzay gemilerindeki gibi temizleyiciler bulundurulacak. Enevoldson'un açıkladığına göre, planörü ısıtmanın yolu olmadığından iki pilot da tabandan ısınan çoraplar giyecek. 90 santim çaplı daracık bir ortamda sandviç yiyecek ve altlarına bez bağlayacaklar. Bilim insanları, stratosferi incelemek iç in şartların olgunlaştığını belirtiyor. Bu hava katmanında güneş, üçer oksijen atomundan oluşan ozon moleküllerini sürekli olarak parçalıyor. Ozonun yapısındaki üçüncü oksijen atomu, atmosferdeki insan yapısı kloroflorokarbonla birleşme eğilimi taşıyor. Bu kimyasalın bulunduğu soğutma gazları çoğunlukla yasaklanmış olmakla beraber, ozondan kopan oksijen atomları 50 yıl kadar klorin veya flordan kopamıyor ve yeni ozon moleküllerine katılamıyor. Uzay mekikleri bu katmanı ses hızının birkaç katı süratle aşıyordu. Casus uçaklar da aynı yüksekliğe ulaştı, ama çok kısa sürelerle. Perlan ise her seferinde burada birkaç saat süre geçirmeyi planlıyor. Harvard Üniversitesi'nden James G. Anderson'un sözleriyle, "21 bin ila 27 bin metre aralığındaki bir platformdan uzun süreli gözlem yapmak bilimsel olarak çok büyük fırsatlar yaratabilir". THE NEW YORK TIMES