ÇOCUKTA KİLİT NOKTA:

NP GRUP

Aile-çocuk ilişkisinde ceza-ödül sistemi kaygılar, sorumluluk bilinci ve  özgüven oluşumu üzerinde kilit rol oynuyor.

NPİstanbul'dan Uzman Çocuk Psikoloğu Psk. Leyla Arslan anlatıyor:

Birçok duygu ve davranış gibi kaygı da köklerini çocukluktan alır. Çocuklar hayatın çeşitli aşamalarında bazı yönlendirmelere ihtiyaç duyarlar. Aile, bireyin geleceğini çok uzun süre etkileyen bir kurum olduğu için anne ve babaya fazlaca görev düşer. Çocuğun davranışlarının şekillenmesinde istenmedik davranışların onaylanması, ödüllendirilmesi, davranışın kalıcılığını sağlar. İstenmeyen davranışların ve yanlışların devam etmemesi için de cezalandırma yönteminin doğru bir şekilde uygulanması gerekir. Ödül ve cezanın davranışa uygun, yerinde ve zamanında kullanılması ise çocuk eğitimi açısından çok önemli.

EN İYİ YOL DUYGUSAL ÖDÜLLENDİRMEDİR

Ödülleri maddi ve manevi ödüller olarak çeşitlendirmek mümkün. Ama şunu hemen belirtelim ki en iyi ödüllendirme duygusal olanıdır. Çocuğun bu türlü bir ödüllendirmeye alıştırılması da oldukça önemli. Anne babaların, maddi hediye vermeyi en iyi ödüllendirme şekliymiş gibi algılaması, çocuğu devamlı kendisine bir şeyler alınmaya ve verilmeye alıştırır. Bu şekilde bir tutum çocuğu zamanla nesneye bağımlı ve en iyi, en pahalı hediyelerle bile tatmin olmaz hale getirir. Ama çocuğu öpme, kucaklama, gezdirme, onunla oynama, ona güzel sözler söyleme şeklindeki ödüllendirme biçimleri, en sağlıklı olanıdır. Asıl ödülün, kazandırılmak istenen davranış olduğu unutulmamalı.
 
ÇOCUĞUNUZU VAR OLDUĞU İÇİN ÖDÜLLENDİRİN

Anne babalar duygusal ödülün yanı sıra imkânları ölçüsünde ek hediyeler de vermeli. Ama çocuğu sadece var olduğu için ödüllendirmek ödül davranış şartlandırmasını ortadan kaldırır. Böylece çocuk kendini değerli hisseder ve hediyelerdeki maddi büyüklük yerine manevi değer ön plana çıkar.

Çocuğun her davranışının ödüllendirilmemesi, ödül sıklığının giderek azaltılması gerekir. Başlangıçta çalışmaya başladığı için ödüllendirilen çocuk, bunu sorumluluğu olarak kabul ettikten sonra hediye sıklığının azaltılması, bundan sonra hediyelerin çocuğun artan başarısı için verilmesi gerekir.

TEHDİT İFADELERİ KAYGI YARATIYOR

Sınıfını geçersen bisiklet alırım, sınıfta kalırsan eve gelme gibi tehdit yaratan doğrudan ifadeler kaygı düzeyinin artmasına neden olur. Çok küçük yaşlardan itibaren çocukların elde edemeyecekleri şeylerin de olduğunu öğrenmeleri gerekir. Manevi ödül, maddi ödül kadar hatta ondan daha fazla etki yaratır. Sürekli maddi ödüller kullanılırsa bunun önemli bir mahsuru ortaya çıkabilir. Örneğin her olumlu davranışından sonra maddi bir ödülle ödüllendirilen çocuk, zamanla yalnızca ödüle ulaşmak için çalışır. Ödül verilmediği zaman ise istenilen davranışı yapmaz ve kaygı duyar.

ÇOCUĞUNUZUN GÜVENİNİ AZALTMAYIN

Çocuğa zaman zaman maddi ödülün yanında, yaptığı işin kendi sorumluluğu olduğu anlatılması ve çocuğa sorumluluk sahibi, erdemli bir insan olmanın önemi ve sonuçta ortaya çıkan davranıştan mutlu olmanın güzelliğinin anlatılması gerekir. Yerine getirilemeyecek kadar büyüklükte vaat edilen bir ödül verilmediği zaman çocukta ebeveynlerine karşı güvensizlik duygusu gelişecektir.

CEZALAR DA OLUMLU OLMALI

Cezayı, ödülde olduğu gibi yeri ve zamanı iyi belirleyerek uygulamak gerekir.

Eğitimde fiziksel cezanın yeri kesinlikle yoktur. Ceza verirken dahi olumlu önermeler/ifadeler kullanılması daha yapıcıdır.

En uygun ceza verme yönteminin mahrum bırakma olduğunu söyleyebiliriz. 'Ders çalışmazsan televizyon izletmem', 'odanı toplamazsan  arkadaşınla oynamaya gidemezsin', gibi tehdit içeren ifadelerin yerine 'ne kadar çalışırsan o kadar eğlenirsin', ya da 'odanı topladıktan sonra arkadaşının yanına gidebilirsin' gibi olumlu ifadeler çocuğun, gerçekleştireceği eylemde daha istekli olmasını sağlar.

Ödülde olduğu gibi çocuğa, yapılamayacak cezanın verilmemesi ve cezanın nedeninin de açıklanması gerekir. Yani cezada ve ödülde mutlaka bir geri bildirim olması gerekiyor. Çocuğun hem ödülü hem de cezayı niçin aldığını bilmesi önemlidir. Bildiği zaman ödül ve ceza mekanizması etkili bir şekilde uygulanabilir. 'Sen şu davranışta bulundun ve bunu hak ettin' gibi…

HER DAVRANIŞ ÖDÜLLENDİRİLMEMELİ

Çocuğun her davranışında ceza - ödül ikilisi kullanmamak, beklentinin anne-babadan değil kendi özgüveninden oluşmasını sağlayacaktır.

Özgüveni gelişmeyen çocukta kaygı düzeyi artar. Çocuğun, hayatta her şeyin beklenildiği gibi olmadığını; evetlerin, hayırların veya olumlu ve olumsuz davranışların da olabileceğini öğrenmesi beklentilerinin dozunu belirler. Çocukta her davranışın ceza-ödül olarak karşılık bulması, başarılı veya başarısız durumda çevresinden her zaman beklentisi olması; çocuğu başkasına bağımlı kılar. Böyle bir durumda çocuğun bağımsız düşünme yeteneği gelişmez. Sürekli kaygı içinde yaşar.

ÖDÜL VE CEZA NEYİ TEMSİL EDER?

Ödül ve ceza aynı zamanda gücü de temsil eder. Güç ise insanların diğerleri üzerindeki otorite konumları için temeli oluşturur. Bu yüzden çocuklar anne babalarına duygularını kolay açamazlar. Bir gün anne babaların gücünün sona ereceği, ödül ve cezanın etkili olmayacağı muhakkaktır.

KAYGIDA EN YOĞUN DÖNEM: BEBEKLİK VE ERGENLİK

Ceza-ödül ikilisinde yaş önemli bir faktördür. Çocuğun gelişiminde her yaşın kendisine özgü gelişimsel özellikleri vardır ve çocuğun kaygıları, bulunduğu yaşın özelliklerine göre farklılık gösterir.

Kaygının en yoğun yaşandığı yıllar doğumdan sonraki iki yıl ve ergenlik yıllardır. Bu dönemlerde ceza-ödül uygulamasında hata yapılması çocuğun ruhsal gelişiminde problemler yaratabilir.

Bebekken ihtiyaçların tam ve zamanında giderilmesi gerekir. Yeterince cesaretlendirici 'olumlu onaylanma', ergenlikte yerini, kaybedenin olmadığı 'ortak karar alma' yöntemine bırakmalıdır.